Wij zullen op deze Dedicatie, als den grondslag van Drebbels eeuwigdurende beweging bevattende, nader moeten terugkomen. Thans zullen wij ons nog een oogenblik bepalen bij een derde stuk van Drebbel, over de quinta essentia.

Dit komt niet in deze uitgave voor, maar in eene andere, welke te Amsterdam bij Samuel Lamsveld, in den jare 1732, is in het licht verschenen, en waarbij een kort Levensberigt van Drebbel gevoegd is. Wij vergenoegen ons met den aanvang mede te deelen, dus luidende:

„ De quintessentia is een eeuwig onveranderlijk onverbrandelijk, gelijk de Hemel onoverwinnelijk en in alle elementen een volkomen ding, seer vol warmte, droogte, koude en vocht, dat het schier ongeloofelijk is. Dan wanneer warmte van nooden is, so geeft zij dezelve, also dat men, (t welk zeer wonderlijk is) zijn koude niet bemerkt: also ook geene warmte als men dies geeft aan sulke, die verkoeling begeeren: maar waar vochtigheid ontbreekt geeft zijdezelve overvloedig, en nochtans verschijnt, geen droogte, en zoo gaat het ook met d'andere qualiteiten der Elementen: derhalve is het ook een souvereine remedie voor alle krankheden."

Zonder in verdere ontwikkeling te treden, meen ik nu, na de aanhaling der bovenstaande plaatsen, en de verdere inzage van Drebbels Geschriften, op goeden grond te mogen vast stellen het navolgende:

1. Dat de gedrukte Schriften van Drebbel geene wetenschappelijke waarde hebben, en nooit in eenig opzigt tot den opbouw der Natuurkunde kunnen hebben medegewerkt.

2. Dat Drebbel in dezelve evenmin eenen Wiskundigen denktrant, als bondige Geleerdheid heeft aan den dag gelegd,

Er schiet over te spreken over de uitvindingen, die, hetzij te regt of ten onregte, aan hem zijn of worden toegeschreven.

---

Ik heb, zoo veel in mijn vermogen was, getracht onderzoek te doen haar de ware gesteldheid der uitvindingen, die aan Drebbel worden toegeschreven. Ik kan echter niet zeggen, daarin naar wensch geslaagd te zijn. Er bestaat eene voorname reden, die zulks bijna onmogelijk maakt, en, naar mijn oordeel, het strengst en naauwkeurigst onderzoek in dezen altijd zal te leur stellen. Drebbel, namelijk, was zeer geheim met zijne uitvindingen. Hij beschreef of vertoonde eeniglijk de uitwerkselen, doch de oorzaak derzelve hield hij voor zich. Zoo blijkt het uit eene plaats van den beroemden Boyle, welke wij straks in haar geheel zullen aanhalen, dat Drebbel de zamenstelling van zeker vocht, hetwelk hij bezigde om de lucht te zuiveren, slechts aan eenen enkelen persoon had openbaar gemaakt. In. zulk een staat van zaken schiet er niet anders over dan de uitvindingen, van Drebbel bloot op te geven, en wel, zoo veel dit geschieden kan, met de eigene woorden van hem, of van diegenen, welke dezelve het eerst hebben medegedeeld.

Er gaan eenige uitvindingen op den naam van Drebbel, waaromtrent het twijfelachtig is, of zij inderdaad van hem haren oorsprong ontleenen. Over deze vind ik mij verpligt in de eerste plaats te handelen:

Men verhaalt van hem de volgende bijzonderheden :

1. Dat hij in staat was eene zeer groote kunstkoude te verwekken. Hij nam, zegt men, op verzoek des Konings, hiervan eens de proef in de Zaal van Westmunster daar hij, op een zomerschen dag, eene zoo felle koude deed ontstaan, dat de Koning en de hovelingen, welke hem verzelden, genoodzaakt waren zich van daar te begeven.

2. Dat hij zeer spoedig waterputten en poelen wist uit te droogen, door met bijzondere werktuigen eene groote menigte water tevens om hoog te brengen.

3.  Dat hij, midden in den winter, eendenen hoenderëijeren deed uitbroeijen, zonder dat zij van vogels gedekt werden.

4. Dat hij een glas vervaardigde in zulker voege, dat het het licht eener kaarse, aan het ander einde eener groote zaal geplaatst, tot zich trok, en licht genoeg van zich gaf, om bij hetzelve met gemak te kunnen lezen.

5. Dat hij eene soort van vlakken spiegel maakte, welke het voorwerp, hetwelk voor denzelven werd gehouden, zevenmaal terugkaatste, zoodat, wanneer men zich daarin spiegelde, er zeven aangezigten gezien werden.

6. Dat hij brillen sleep, waardoor men bij nacht konde zien.

Al deze en misschien meer andere soortgelijke kunstbewerkingen en uitvindingen, die mijn geheugen of mijner nasporing ontglipt zijn, worden bij onderscheidene Schrijvers aan Drebbel toegekend. Daar zij echter meer bij overlevering zijn verspreid, dan bij geschrifte openbaar gemaakt, blijft men omtrent derzelver waren aard geheel in het onzekere. Eenige van dezelve laten zich gereedelijk gissen, en het komt, ter beoordeeling van Drebbels verdienste, er slechts op aan te weten, of hij de uitvinder, dan wel de vertooner van dezelve zij geweest.

Men kan niet te omzigtig zijn met eene vlek te werpen op de nagedachtenis van een' man, die roem heeft verworven. Die roem toch steunt, zoo niet altijd, echter meestal op eenige wezenlijke verdienste, al is het ook dat deze verre beneden de openbare meening zich bevinde. Maar zoo verre men Drebbel uit uit zijne Schriften mag beoordeelen, strookt het wel eenigermate met zijn karakter, door een geheimzinnig stilzwijgen zich iets toe te eigenen, hetgene aan anderen toebehoort. Op een man, dien het om waarheid en wetenschap te doen is, kan zulk een vermoeden niet vallen, maar wel op iemand, die met zijne kennis pronkt, en het wezenlijke daarvan in zijnen boezem besluit. Ik wil Drebbel, van zulk eene onedelmoedigheid niet dadelijk beschuldigen; maar eenigen schijn van dezelve kan hij niet ontgaan, ten aanzien der uitvinding van de Microscopen en Verrekijkers. Daar een man, als de Heer Von Zach, zegt, (*) dat Drebbel zich onbeschaamd op deze en andere uitvindingen, die de zijne niet waren, beroemde, mag ik dit punt niet geheel onaangeroerd laten.

(*) Zie Handbuch der Erfindungen von Gabr, Christ. Benj. Busch, op het woord Fernglas

Het blijkt uit echte getuigenissen, onder anderen uit den boven aangehaalden brief van Boreel aan Borellus, dat zekere Hans, met zijn zoon Zacharias, beiden woonachtig te Middelburg, omstreeks den jare 1590, Vergrootglazen hebben uitgevonden, en twee van dezelve, door hen vervaardigd, ten geschenke hebben gegeven, het eene aan Prins Maurits, en het andere aan Albert, Aartshertog van Oostenrijk, Gouverneur Generaal der Spaansche Nederlanden. Het blijkt verder, dat deze Aartshertog het Vergrootglas, dat hij had gekregen, geschonken heeft aan Drebbel, welk laatste Boreel zelf bij dezen Kunstenaar heeft gezien en naauwkeurig beschrijft. „Het was,"zegt Boreel, „bijna één en een half voet lang, hebbende eene buis van verguld koper, breed twee vingeren middellijns, rustende op drie koperen dolfijnen, daaraan vast, staande op eene schijf van ebbenhout, en zagen wij daar door eenige kleine ziertjes, welke eene verwonderlijke grootte vertoonden." „Lang daarna," dus vervolgt Boreel, „te weten in 't jaar 1610, zijn van hen (te weten Zacharias Jans en zijn' vader) door gestadig onderzoek ook te Middelburg uitgevonden lange Verrekijkers, waardoor we de maan, de andere planeten, starren en gestarnten beschouwen." Hij getuigt verder, hetgene mede bevestigd wordt door eene verklaring van de Regering der stad Middelburg, dat, in den jare 1620, Drebbel een' of meer Verrerekijkers bij den zoo even genoemden Kunstenaar heeft gekocht.

Hoe het nu gekomen zij, dat Drebbel voor den uitvinder van beide deze werktuigen zij gehouden, valt moeijelijk te bepalen; maar het is buiten twijfel, dat dit werkelijk en wel vrij algemeen heeft plaats gehad. Ten aanzien der Microscopen blijkt zulks uit eene plaats van Chr. Huijghens (*), waar hij zegt, dat hij van ooggetuigen had vernomen, dat zij bij Drebbel in Engeland, in den jare 1621, Microscopen hadden gezien, en die aldaar voor den uitvinder van dezelve werd gehouden.

(*) Dieptr. et Opusc. Potth, Lugd. Bat. 1703, pag. 221.

Met betrekking tot de Microscopen en Verrekijkers beide leert men dit uit het volgende gedeelte eens briefs geschreven door Peiresc, te Parijs, den. 21 sten December 1622, aan C. Cambden, te. Londen: „On nous racconte ici de grandes merveilles des inventions de Sieur Cornelius Drubelsius, Alcmariensis, qui est au service du Roy de la Grand Bretagne, resident en une maison pres de Londres, entre autres d'un bateau couvert, qui va entre deux eaux, d'un globe de verre, dans lequel il fait representer Ie flux et reflux de la mer, par un mouvement perpetuel reglé comme le flux naturel de la mer, et d'une lunette qui fait lire de l'écriture de plus loin gu'une lieue. Je vous supplie de m'ecrire un mot de la verité de chacune de ces inventions. Nous avons bien vu ici de ses petites lunettes, qui font voir des cirons et des mistes gros comme des mouches (microscopes), mais je voudrais bien être assuré de ce qu'il y a de vrai touchant ces autres inventions."

Vrij algemeen, ja bij velen zonder tegenspraak, als eene zaak die beslist is, wordt Drebbel vereerd als uitvinder van den Thermometer. Zoo deze eer hem werkelijk toekome, en hij dit werktuig met overleg hebbe uitgedacht, komt hem de dankzegging der nakomelingschap toe. Ik betuig geene reden te hebben, om deze uitvinding aan Drebbel, op goede gronden, te ontzeggen, maar wel om dezelve in twijfel te trekken, en niets zal mij aangenamer zijn, dan daarin van dwaling overtuigd te worden. Zie hier mijn gevoelen. In den jare 1662 bezocht de Reiziger Monconnys den schoonzoon van Drebbel, die hem wonderbare daden van zijnen schoonvader verhaalde. Monconnys noemt deze op, doch maakt met geen enkel woord gewag van den Thermometer. Ik heb nagespoord de reden, waarom zoo vele Schrijvers, terwijl de eene den anderen naschrijft, Drebbel voor den uitvinder van dit werktuig houden. Ik heb gevonden, dat alles steunt op de getuigenis van Dalencé, in zijn Werk, getiteld: Verhandeling over de Barometers, Thermometers en Notiometers, te Amsterdam gedrukt; in het jaar 1688, en dus ruim vijftig jaren, na den dood van Drebbel. Ik erken, dat zulk eene getuigenis eenige opmerking verdient, maar zij is door geen enkel bewijs gestaafd. Wil men, dat eenige overlevering tot grondslag van dezelve verstrekt hebbe, zoo vraag ik, waarom dan beroemde mannen de uitvinding van den Thermometer aan andere Natuurkundigen hebben toegekend?

Ik zal niet spreken van hetgene zekere Flud of a Fluctibus, in zijn Werk, getiteld:. Philosophia Masayca, uitgekomen in den jare 1638, verhaalt, te weten, dat hij in een handschrift, toen reeds vijf honderd jaar oud de afbeelding had gevonden van een werktuig, geheel overeenkomende met den Thermometer, zoo als deze geacht werd door Drebbel te zijn uitgevonden. Immers, zoo dit verhaal al met de waarheid overeenstemme, verdient het evenwel geen volkomen geloof, omdat genoemde Schrijver geen genoegzaam berigt van dit handschrift heeft gegeven. Anderen zoo als Malpighi en Borelli, houden Sanctorius voor den uitvinder van den Thermomeeter. Musschenbroek wederspreekt dit, in eenen brief aan Hennert, geschreven omstreeks het midden der vorige eeuw, en geeft aan Drebbel ganschelijk de eer der ontdekking, maar hij doet dit op zeer zwakke gronden. „Car," zegt hij, „son thermomètre a été connu dans la Hollande il y a 120 ans, et j'en ai vu moi-même d'exécutés par le célèbre artiste Nathanael Evans, qui vivoit a peu pres dans Ie même tems, enz." Wanneer men toch nagaat, dat Sanctorius en Drebbel in denzelfden tijd hebben geleefd, zie ik niet, waarom Evans niet eveneens in Holland Thermometers zoude hebben kunnen vervaardigen, indien zij van den eerstgenoemden afstamden, daar in beide gevallen de uitvinding buiten 's Lands moet zijn geschied. Viviani schrijft den Thermometer toe aan Galilei ; Fulgenzius aan Paul Sarpi; Duhamel aan Boyle; Sturmius aan Lana aan een' Groothertog van Toskanen.  Hóe dit zijn moge, ik houde, tot beter onderrigt, het wel voor mogelijk, maar niet voor zeer waarschijnlijk, veelmin zeker, dat Drebbel de uitvinder van dit werktuig zoude zijn geweest.

Iets anders is de uitvinding der scharlakenverw, bestaande in de vermenging der tinctuur van cochenille met eene oplossing van tin in sterkwater. Ik vind de uitvinding hiervan aan Drebbel toegeëigend bij Becman : Bei- träge zur Geschichte der Erfindungen. Volgens het berigt, door dezen ingewonnen, hetwelk echter bloot op de mondelinge mededeeling van den Verwer Kuhlenkamp, te Bremen, berust, zou Drebbel daartoe gekomen zijn op deze wijze. Hij had een extract van cochenille voor zijn venster staan, om daarmede Thermometers te vullen, waarin bij toeval door een gebroken glas sterkwater viel, Terstond zag hij de kleur der cochenille in eene hoogroode veranderen. Bij nader onderzoek bleek, dat het tin, hetwelk aan de vensterglazen zich bevond, door het sterkwater was opgelost, en tot oorzaak der kleurverwisseling had verstrekt. Deze ontdekking zoude Drebbel medegedeeld hebben aan Kuflaer, Verwer te Leyden, die naderhand zijn schoonzoon zoude zijn geworden, door wien zij tot volkomenheid zoude zijn gebragt, en de genoemde kleur den naam van color kuflerianus bekomen hebben.

Zonderling moet het voorkomen, dat hier gewag gemaakt wordt van eenen schoonzoon van Drebbel , van denzelfden naam als die, welke op een dorp, niet verre van Londen, Doctor was. Deze zwarigheid wordt opgelost door de opmerking, dat twee dochters van DREBBEL met twee Heeren KUFELAER of KUFLAER waren gehuwd, waarvan ik echter geene bevestiging heb aangetroffen.

Wij komen nu tot die uitvindingen van Drebbel, waarvan door hem zelven, of door anderen, eenigzins breedvoeriger wordt gewag gemaakt.

In de eerste plaats vordert hier onze overweging zijne uitvinding van het primum mobile, of de eeuwigdurende beweging. Drebbel heeft dezelve, in zijne Dedicatie aan Koning Jacob, met deze woorden beschreven:

„Tot bewys," zegt Drebbel, „dat versta die oorsaec van t primum mobile : so maeck een kloot, die hem eeuwelyck beweghen can, nae den loop des hemels alle 24 uren eens rontom, of so veel malen meer als van nooden. Also dat in duyfent jaer niet eens falieren wil, ons wysende jaren, maenden, dagen, uren, den loop van son., van maen, van alle planeten en sterren, wiens loop den mensen bekent. Alsoo oock maack allerley Instrumenten, die eeuwelyck spelen op haer tyt en in summa wat voor een tyt gemaeckt kan werden, door dalent ghewicht, of door springhveeren, door loopende wateren, door wint, oft door vyer, dat kan ghemaeckt worden door dese kennis, voor eeuwelyc. Maer die costen alleen syn die oorsaeck, dattet onprofytelyck, om te gebruycken voor groot gewelt. En voorder tot bewys, hoe versta, waerom die dinghen opwaerts rysen, oft nederwaerts dalen, oft door wat oorsaeck de aerde in t midden van t water, en het water in t midden van de lucht gedragen werden, soo hangh alsoo in een besloten glas, de aerde in t midden van t water, en- het water in t midden van de lucht, en de lucht in t midden van t vier, den een den anderen omvangende, en haer selven soo ront makende, als eenigh dingh op die weerelt, seer wonderlyck en ghenoechlyck om te sien. Oft ter contrarie, hang die lucht in t midden t water, soo ront als een kloot, en het water in t midden van de aerde, den een den anderen omvangende, gelyck wy sien doen de lucht den aerdbodem. En maec aldus hoog als laeg, laegh als hoog, het licht als zwaer, het zwaer als licht, en doe het staende water opwaerts rysen tot die hoochde van thien, twintich, hondert oft meer voeten. Voorts also verstae die oorsaec des wints, maeck instrumenten, die gheweldelyck wint geven, en door die kennis van ebbe en vloedt, maeck een Instrument dat eeuwelyck ebt en vloeyt, tusschen nacht en dach tweemael hoog en laeg, wysende door scherp opmercken maenden, uren en andere dingen meer. Gelyck, o Koningh, in dit tegenwoordige Instrument meugt sien én proeven, alle na lust, die waérheydt van mijn schryven. Dit is een twyghken van den eeuwigh - beweghenden boom, gegriffelt óp de ware kennis der elementen, een wit van alle ondersoeckers der dingen tot eeuwiger ghedachtenis voor den genen so na komen sullen."

Moeijelijk valt het, uit deze beschrijving eenig licht wegens de ware gesteldheid van Drebbels uitvinding te scheppen. Al wat men men er uit kan opmaken bestaat hierin, dat dezelve eene soort van planetarium schijnt geweest te zijn, waarbij eenige werktuigen waren gevoegd, om weer-, lucht- en andere verschijnselen na te bootsen. Ik kan echter niet voorbij, te dezen aanzien, twee aanmerkingen in het midden te brengen,